Waar vroeger het strand tot aan de wandelboulevard kwam, wandel je nu door een langgerekt kustpark. © Filip Dujardin

Groene Zeedijk integreert kustveiligheid, natuur en beleving

De metamorfose van de zeedijk in Westende is een van de meest in het oog springende realisaties in het Masterplan Kustveiligheid. Een bredere wandelboulevard met botanische tuin en nieuwe duinen geven de publieke ruimte van de badplaats een nieuwe uitstraling. Het project won de Publieksprijs Publieke Ruimte, twee Blue Innovation Awards, de zilveren Publica Award en is genomineerd voor de European Public Space Prize. We vroegen aan drie insiders hoe dit succesverhaal tot stand kwam.

Tot voor kort leek het ondenkbaar dat het aanzicht van de Belgische kust, met kilometerslange hoogbouw aan het strand, ooit nog omkeerbaar zou zijn. Op veel plaatsen leken de duinen tussen de badsteden en het strand voorgoed verdwenen. Niets is minder waar: Westende heeft de primeur van een groene zeedijk die de natuur terug ruimte geeft tussen het strand en de wandelboulevard.

Masterplan Kustbescherming: het bredere plaatje

Het agentschap Maritieme Dienstverlening en Kust (MDK) stelde het Masterplan Kustveiligheid op dat momenteel in uitvoering is en tegelijk mee vorm geeft aan de Kustvisie op langere termijn. Peter Van Besien, directeur infrastructuur, legt uit: ‘Onze kust is altijd kwetsbaar geweest voor Noordzeestormen en lange tijd geleden beschermden enkel harde zeedijken de kustbewoners. Op basis van een veiligheidstoets en een kosten-batenanalyse werd in 2011 beslist om de ganse kustlijn tot minstens 2050 te beschermen tegen grootschalige overstromingen door een duizendjarige storm[i] waarbij rekening wordt gehouden met een zeespiegelstijging tot 30 cm. Een derde van de kustlijn was daar niet tegen bestand en had bijkomende bescherming nodig om de veiligheid te kunnen garanderen. Het ging om de havens en de badsteden. Zones met natuurlijke duinen zoals Bredene en delen van de westkust met zijn brede stranden waren nog veilig’.

Het Masterplan Kustveiligheid gaat uit van het principe ‘zacht als het kan, hard als het moet’. De voorkeur gaat naar zachte maatregelen zoals strandsuppleties (zandophogingen) en duinherstel, voortbouwend op de in Westende opgedane kennis. Zo kwam er in Raversijde een Living Lab waar onderzoek wordt gedaan naar natuurlijke duinvorming en de rol van beplanting daarin. In een aantal badplaatsen worden bijkomend stormmuurtjes op de dijk gebouwd. ‘Een toerist zal die niet herkennen als kustbescherming maar ziet veeleer een zitbank of architectonisch element in de publieke ruimte. In Mariakerke bijvoorbeeld staat zo’n prefab betonnen object op de dijk en het centrum van Oostende heeft een mobiele keermuur’, zegt Peter Van Besien. De golfdempende uitbouw (GDU) gaat nog een stap verder. Dit is een verlaagd platform tussen strand en dijk dat de golven breekt.

Het Masterplan Kustveiligheid geeft aan welke maatregelen op welke locatie nodig zijn. Strandsuppleties komen het meest voor. Op plaatsen waar duinen overgaan in het strand kan de duinengordel worden versterkt. In sommige badsteden worden stormmuurtjes gebouwd en op enkele plaatsen komt een GDU.

Wandelen tussen het helmgras. Een wandelpad door de groene grasdijk maakt het mogelijk om veel eerder op de dag van de zon te genieten. © Luc Cassiman

Westende: ambitieuze koploper

‘Met elke gemeente overleggen we op welke manier de kustbeschermingsmaatregelen kunnen worden geïntegreerd’, legt Peter Van Besien uit. ‘Middelkerke bleek hogere ambities te hebben dan enkel een breder strand’.

‘Er waren al plannen om de zeedijk van Westende te vernieuwen’, beaamt Jean-Marie Dedecker, burgemeester van Middelkerke. ‘Als je de socio-economische structuur van een gemeente wil veranderen, moet je de infrastructuur opwaarderen. Middelkerke heeft 23.000 tweedeverblijvers en toerisme is onze enige economische sector, dus is het logisch dat we investeren in de zeedijk. Door de hoogbouw heeft de dijk in de zomer pas vanaf 12u zon en in de winter pas om 16u. Dat bracht ons op het idee om de dijk te verbreden zodat mensen eerder in de zon kunnen vertoeven. Er werden meer dan 3 ha nieuwe duinen aangelegd, de wandelboulevard opgefrist en er kwam een verlaagde zeewering. Het is een architecturaal pareltje geworden, een voorloper op de Kustvisie. Een investering van 18 miljoen euro, waarvan 2 miljoen door de Vlaamse overheid’. Peter Van Besien: ‘Vanuit onze bevoegdheid kustveiligheid hebben we de functionele eisen voor het ontwerp vastgelegd. De Vlaamse overheid financiert de basismaatregelen voor kustveiligheid, extra voorzieningen en afwerking zijn voor rekening van de gemeente’.

Centrumgebied, residentiële zones en een plein

THV Groene Zeedijk (MOPurbandesign, Cluster landschap & stedenbouw, SBE en Plantec) stond in voor het ontwerp. Philip Moyersoen (MOPurbandesign): ‘Het kustbeschermingsproject ging uit van een puur infrastructurele vraag rond klimaatverandering en zeespiegelstijging met vanuit het Masterplan Kustveiligheid verplicht harde kustbescherming. Als ontwerpteam vonden we het belangrijk om het vraagstuk breder open te trekken. Naast urgente klimaatproblemen zagen we andere aspecten die voor de kust van belang zijn: een moeilijk draaiende lokale economie, ontmoetingskansen voor bewoners en toeristen, onderwaardering van het verouderend patrimonium, verlies aan biodiversiteit en duinen en weinig kansen voor economische en ruimtelijke groei. Met het ontwerp voor de zeedijk trachten we daar antwoorden op te geven’.

De GDU is 500m lang en bakent het eigenlijke centrumgebied met horeca af, zodat het strand hier zo breed mogelijk blijft. De zeedijk zelf, die vroeger vol obstakels stond, biedt vandaag met dezelfde breedte veel meer ruimte en open zicht naar de horizon. De terrassen en handelsactiviteiten worden via de nieuwe hiërarchie beperkt tot het centrumgedeelte, waardoor dit opnieuw wordt versterkt. De residentiële zones oost en west van het centrumgebied zijn luwer en worden geflankeerd door een groene grasdijk, een gecontroleerde duin voor de dijk. Philip Moyersoen: ‘Als studiebureau deden we pionierswerk op vlak van zachte kustbescherming. De keuze voor een grasdijk schiep budgettair ruimte om voluit voor hoge kwaliteit te kiezen. Zo werd voor het Rauschenbergplein een monumentaal en sculpturaal zitelement ontworpen dat de speel- en ontmoetingsfunctie benadrukt. De bank geeft identiteit aan Westende-Bad.’

De aanleg van een pad door de groene grasdijk biedt wandelaars de mogelijkheid om al vanaf 10u van de zon te genieten. Philip Moyersoen: ‘Door het doorgedreven gebruik van zachte materialen, loop je in de grasdijk als het ware in een andere wereld, een wereld in het groen, van rust en wellbeing. De grassen zijn afkomstig uit het Westhoekreservaat waar ze door beheerwerken moesten worden verwijderd. De verplaatsing gebeurde in samenspraak met het agentschap Natuur en Bos en een Nederlandse duinenbioloog. Omdat het in dit geval om specifieke beplanting gaat waarmee weinig aannemers ervaring hebben en omdat kwekerijen geen aanbod hadden om een dergelijke oppervlakte te beplanten, nam de gemeentelijke groendienst de aanplanting op zich. Toch is de groene zeedijk technisch gezien geen natuur maar kustbescherming en valt dus niet onder het Duinendecreet’. Burgemeester Dedecker: ‘Onze dijk is een kunstwerk geworden. Hetzelfde principe van beplanting en GDU is toegepast rond het Casino en plannen we nu voor de heraanleg van de dijk in Middelkerke-Bad.’

Een op maat ontworpen monumentale en sculpturale zitbank maakt van het Rauschenbergplein een herkenbare ontmoetingsplek. © Filip Dujardin

Botanische tuin als blikvanger

De vernieuwde zeedijk in Westende valt op door de aanwezigheid van openbaar groen, iets wat op de boulevard in Vlaamse badsteden doorgaans niet voorkomt. De strook helmgras die de overgang vormt tussen wandelboulevard en GDU wordt onderbroken door een uit de kluiten gewassen plantsoen: de botanische tuin. ‘Mensen denken dat er aan de kust niet veel groeit en in deze tuin kunnen ze niet minder dan 20.920 kustplanten terugvinden, samen goed voor 74 soorten. Met de botanische tuin brengen we de natuurlijke rijkdom van de kust onder de aandacht’, zegt Philip Moyersoen. ‘Het is een verrijking van de publieke ruimte, een onverwacht groenelement. De samenstelling van het assortiment gebeurde door AquaBotanica, een kwekerij die gespecialiseerd is in kustbeplanting. Zij stelden een beplantingsplan op waarbij de botanische tuin in elk seizoen opnieuw verrast’.

Strandduizendguldenkruid, zandhaver en duindoorn zijn slechts enkele van de vele soorten die de tuin rijk is. De levering van de planten gebeurde door enkele kwekerijen uit de streek. Voor de aankoop van de beplanting kon het gemeentebestuur beroep doen op het Ingerreg 2 Zeeën-programma voor natuurgebaseerde oplossingen aan de kust.

Het beplantingsplan voor de botanische tuin werd samengesteld door een gespecialiseerde plantenkwekerij en zorgt het jaar rond voor afwisseling. © Lilian Jacobs

Sensibilisering voor kustveiligheid

Philip Moyersoen: ‘We weten dat de zeespiegel langzaam stijgt maar ook dat de duinvegetatie minstens 15 jaar moet groeien. Het is dus nodig om nu in actie te schieten. Mensen meekrijgen in dat verhaal was de grote uitdaging’. ‘Er was ongerustheid bij de bevolking dat hoge duinen hun uitzicht op zee zouden belemmeren’, bevestigt burgemeester Dedecker. ‘Met een proefopstelling konden we aantonen dat dit niet zo is. Je moet het debat durven voeren en mensen enthousiasmeren. Tijdens het openbaar onderzoek ontvingen we dan ook geen enkel bezwaarschrift’.

‘Tot voor kort keken veel kustgemeenten wat argwanend naar het principe van nieuwe duinen op het strand’, vult Peter Van Besien aan. ‘Het feit dat helmgras een beschermde soort is, speelt daarin mee. Er was vrees voor onbetreedbare zones, waardoor het strand smaller zou worden, met minder plaats voor toeristen. De realisatie in Westende laat zien dat een mooie omgeving, meer natuur en kustveiligheid kunnen samengaan. Andere kustgemeenten tonen intussen ook interesse in dit concept. Het principe ‘duin voor dijk’ past in de Kustvisie op lange termijn, waarmee we de kust voor minstens 100 jaar beschermen tegen een zeespiegelstijging die volgens de worst case scenario’s tot 3 meter kan oplopen. Het verder laten aangroeien van duinen is dan noodzakelijk om de badsteden te beschermen. Op die manier garanderen we kustveiligheid op een manier die ook voor toerisme en natuur aantrekkelijk is. De realisatie in Westende helpt om te sensibiliseren. Hierdoor evolueren we in de goede richting’.

‘De zeespiegel stijgt aan 1,86 mm per jaar. We zullen er nog wel even tegen kunnen, maar in Westende hebben we alvast onze ark van Noë gebouwd als bescherming tegen de zondvloed. Dit project combineert architecturale, natuurlijke en economische meerwaarde. De mensen zijn tevreden en ik ben er fier op’, glimlacht Jean-Marie Dedecker.

‘Het fascinerende van dit project is dat het is blijven groeien door in te zetten op groen’, vat Philip Moyersoen samen. ‘Van 15.000 m² eentonige dijk groeide het aan met 100.000 m² lineair kustpark, van enkel zand groeide het naar een zachtgroen duinenlandschap. Ter hoogte van het centrum creëerden we een botanische tuin en de grasdijk is grotendeels aangelegd met het hergebruik van inheemse duinenvegetatie: een volledige win‐win!’

Achtergrondinfo

Tekst: Jan Vilain

[i] Een T1000 storm heeft een intensiteit die statistisch gezien slechts één keer in de duizend jaar voorkomt.